جستارهایی که در این مجموعه گردآوری شده‌اند بین سالهای ۱۹۴۸ تا ۲۰۰۱ نوشته شده و بیانگر دیدگاه استاد احسان یارشاطر در بررسی مستند اجزا و ادوار متفاوت تمدن ایرانی است. در حکمت تمدنی یارشاطر، آمیزش اقوام و ادیان راز بقای فرهنگ و تمدن ایران است؛ تمدنی که دربرگیرندۀ اقوام و ادیان و زبانها و مناطقی چندگانه است. در این خوانش معرفتی، آمیزش با ادیان و اقوام و زبانهای متفاوت نشانۀ پویندگی و پایندگی تمدن ایرانی در ادوار تاریخی است.

بخش اول کتاب دربردارندۀ سه نوشته است. در «شرح حال و یاد آموزگاران»، استاد یارشاطر خلاصه‌ای از سیر زندگی پژوهشی خویش را بیان می‌ کند. بخش دوم دربردارندۀ چهار مقاله و نوشته‌هایی دربارۀ ادبیات و هنر جهان است. بخش «زبان و تمدن» شامل ۹ جستار و گزارش زبانی است که بین سال‌های ۱۳۳۰ و ۱۳۴۸ش نوشته شده‌اند. بخش چهارم، «تمدن و راز بقا» دربردارندۀ یک گزارش و ۱۱ مقاله دربارۀ فرهنگ و تمدن، ادوار تمدن ایران و اسلام و بررسی وطن‌پرستی و هویت ملی است.