نویسنده : محمدعلی اسلامی‌ندوشن

در دنیای‌ باستان‌ مهم‌ترین‌ واقعه‌، ورود ایران‌ به‌ صحنهٔ‌ جهانی‌ بود که‌ با تشکیل‌ شاهنشاهی‌ هخامنشی‌ به‌ دست‌ کورش‌ روی‌ نمود. با ایجاد این‌ حکومت‌ همهٔ‌ قدرت‌های‌ فرسوده‌ چون‌ بابل‌ و آشور و لیدیّه‌ و سپس‌ مصر، فرو افتادند. در غرب‌ تنها یونان‌ بود که‌ به‌ علّت‌ داشتن‌ گروه‌های‌ مهاجرنشین‌ در آسیای‌ صغیر - که‌ ساحل‌ شرقی‌ مدیترانه‌ بود - خود را داعیه‌دار می‌دانست‌. شبه‌ جزیرهٔ‌ یونان‌ با همهٔ‌ کمی‌ وسعت‌ و جمعیّت‌، یکی‌ از درخشان‌ترین‌ تمدّن‌های‌ جهان‌ آن‌ روز را پدید آورده‌ بود. ایران‌ هخامنشی‌ با این‌ سرزمین‌ رودرو قرار گرفت‌ که‌ سرانجام‌ به‌ جنگ‌ ایران‌ و یونان‌ در زمان‌ داریوش‌ و خشایارشا منجر گردید، و ایران‌ در این‌ جنگ‌ ناکام‌ ماند، بی‌ آنکه‌ به‌ موقعیّت‌ سیاسی‌ او به‌ عنوان‌ نخستین‌ امپراطوری‌ جهانی‌، لطمه‌ وارد آید. کتاب‌ «ایران‌ و یونان‌ در بستر باستان‌» به‌ این‌ موضوع‌ می‌پردازد، و دو تمدّن‌ را که‌ یکی‌ نمایندهٔ‌ شرق‌ و دیگری‌ نمایندهٔ‌ غرب‌ است‌ در کنار هم‌ می‌نهد. باتوجّه‌ به‌ تاریخ‌ جهان‌ باستان‌، چنین‌ می‌نماید که‌ ما با دو شگفتی‌ روبرو هستیم‌: یکی‌ ظهور شاهنشاهی‌ هخامنشی‌ با آن‌ عرض‌ و طول‌ و نظم‌ و سازمان‌ و قدرت‌، و دیگری‌ ظهور تمدّن‌ یونان‌ با آن‌ کیفیّت‌ و آن‌ تعداد اندیشه‌ور و هنرمند و سخندان‌. نوع‌ دموکراسی‌ یونان‌ هم‌ جای‌ خود دارد که‌ در سراسر جهان‌ تأثیرگذار شده‌ است‌.

به‌ سبب‌ رقابتی‌ که‌ در دنیای‌ باستان‌ میان‌ ایران‌ و یونان‌ پیدا شده‌ بود، قلمزنان‌ یونانی‌ با ایران‌ میانهٔ‌ خوشی‌ نداشته‌اند؛ بااین‌ حال‌، گواهی‌های‌ آنان‌، چه‌ مورّخ‌، مانند هرودوت‌ و گزنفون‌، چه‌ فیلسوف‌، مانند افلاطون‌، و چه‌ شاعر، مانند ایسخیلوس‌، حاوی‌ نکات‌ تحسین‌آمیزی‌ دربارهٔ‌ ایران‌ هخامنشی‌ است‌. این‌ معنی‌دار است‌ که‌ کتاب‌ نه‌ گانهٔ‌ هرودوت‌، نخستین‌ مورّخ‌ جهان‌، با نام‌ ایران‌ آغاز می‌شود و با نام‌ ایران‌ خاتمه‌ می‌یابد.

نمایشنامهٔ‌ «ایرانیان‌» ایسخیلوس‌، نخستین‌ تراژدی‌ پرداز یونان‌، «شکُوه‌ در شکست‌» را می‌سراید؛ یعنی‌ می‌گوید که‌ در جنگ‌ ایران‌ و یونان‌، گرچه‌ ایرانیان‌ ناکام‌ برگشتند، ولی‌ کلّ ماجرا نشان‌ می‌دهد که‌ بُرد یونان‌ بیشتر ناشی‌ از اتّفاق‌ بوده‌ است‌،تاازکم‌ توانی‌ ایرانی‌. هر دو کشور ایران‌ و یونان‌ شایستهٔ‌ مطالعهٔ‌ عمیق‌، بیطرفانه‌ و نو اندیشانه‌ هستند، زیرا دو چهره‌ از سیْر تاریخ‌ بشریّت‌ را می‌نمایانند. هنوز این‌ سؤال‌ آنقدرها جواب‌ روشن‌ نیافته‌ است‌ که‌ اگر زندگی‌ بشر به‌ سبک‌ هخامنشی‌ ادامه‌ یافته‌ بود بهتر بود، یا به‌ سبک‌ یونان‌.

در پایان‌ کتاب‌، مقایسه‌ای‌ میان‌ ایلیاد هومر و شاهنامهٔ‌ فردوسی‌ صورت‌ گرفته‌ است‌ که‌ یکی‌ مبیّن‌ روحیّهٔ‌ و تمدّن‌ یونانی‌ و دیگری‌ مبیّن‌ روحیّه‌ و تمدّن‌ ایرانی‌ است‌.