بررسی رابطه مورخ و واقعیات تاریخ ما را در موقعیتی خطیر قرار می دهد، از یک طرف مواجهیم با نظریه ناموجه تاریخ به منزله مجموعه عینی واقعیات (Objectivism) و رجحان کامل امر واقع بر تفسیر(Subjectivism)، و از طرف دیگر با نظریه دومی به همان درجه ناموجه که تاریخ را مولود ذهنی مغز دانسته معتقد است مورخ با تفسیر و تأویل امور واقع تاریخ را تقریر می کند و بر آن ها چیره می شود. یکی مرکز ثقل را در گذشته می پندارد و دیگری در زمان حال، و بر ماست که با دقت و ظرافت راه خود را در میان این دو قطب متغایر بیابیم و پیش برویم. اما وضع ما آنقدرها هم سهمناک نیست. این دوگانگی واقعیت و تفسیر در خلال این گفتارها باز هم به سراغ ما خواهد آمد منتها به صور دیگر – به صورت خاص و عام، تجربی و نظری، عینی و ذهنی. وضعیت مورخ بازتابی است از طبیعت انسان. انسان، شاید به استثنای اوان طفولیت و سنین بالای کهولت، یکسره غرق محیط خویش و مطیع بی قید و شرط آن نیست. از سوی دیگر، هرگز در برابر محیط خود استقلال کامل و بر آن استیلای مطلق هم ندارد. رابطه انسان با محیط خود همانند رابطه مورخه با درونمایه کارش است. مورخ نه غلام حلقه به گوش و نه فرمانروای خودکام امور واقع است. رابطه مورخ و واقعیاتش بر پایه برابری و داد و ستد استوار است. همان طور که هر مورخ کارآزموده می داند، به هنگام کار (چنانچه در ضمن فکر کردن و نوشتن مکث بکند، و به آن چه انجام می دهد، بیندیشد) مورخ به طور مداوم دست به کار سرشتن واقعیات به قالب تفسیرات و تفسیرات به قالب واقعیات است. رجحان یکی بر دیگری ناممکن است.

مورخ با گزیده ای اولیه از امور واقع، و نیز تفسیری اولیه که در پرتو گزیده فوق، توسط خودش یا دیگران، به دست آمده است، شروع به کار می کند. همچنان که پیش می رود، تفسیر و گزیده و تقدم و تأخر واقعیات، از طریق عمل متقابل یکی بر دیگری، دستخوش تغییرهای ظریف، و شاید تا حدی ناهشیار می شود. و این عمل متقابل تقابلِ حال و گذشته را نیز شامل می گردد، چون مورخ جزء حال است و امور واقع متعلق به گذشته؛ مورخ و امور واقع تاریخ لازم و ملزوم یکدیگرند. مورخ بدون واقعیاتش بی ریشه و عبث است؛ و امور واقع هم بدون مورخ خویش مرده و بی معنایند. بنابر این نخستین پاسخ من به پرسش تاریخ چیست؟ آنست که تاریخ کنش و واکنش مداوم مورخ و امور واقع نسبت به یکدیگر است، و گفت و شنود بی پایان حال و گذشته.

                                                                                                                                           برگرفته از متن کتاب