نویسنده : مجيد استوار

همسویی نمادهایی مانند «رستم» و «امام‌علی(ع)» به‌عنوان نماد پهلوانی و شجاعت یا «سیاوش» و «حضرت عباس» به‌عنوان نماد ازخودگذشتگی و ایثار موجبات قرابت و علاقه‌مندی ایرانیان به فرهنگ «اسلام شیعی» را فراهم کرد. در تکاپوی تعین این همگانیت و در دورانی نزدیک‏تر به ما-عصر مشروطه، ورود تجدد به عرصه‏ سیاسی- فرهنگی ایران شکاف فربهی را میان «فرهنگ ایرانی» و فرهنگ «اسلام‌شیعی» به وجود آورد. گرچه برخی از روشنفکران مشروطه تلاش‌های بسیاری برای همسویی «گفتمان تجدد» و «گفتمان اسلامی» انجام دادند، لکن توفیقی نیافتند؛ گویا به‌هیچ‌روی قرابت نمادهای این دو گفتمان امکان‌پذیر نبود. استوار می‏نویسد: «چگونه می‌توان بدون نوزایش دینی، جهان تجدد را با جهان اسلام پیوند داد؟» (ص 91) ناکامی در این همگرایی، روشنفکران را بر آن داشت تا با رجعت به «ایران باستان» و همسوسازی نمادینِ «جهان باستان» و «جهان تجدد»، بتوانند طریقی برای رسیدن به اهداف مشروطه پیدا کنند، که در نهایت ماحصل این همدلی رضاشاه پهلوی بود. زین‌‏پس «پهلوی‌‏ها» کارگزارانی بودند جهت تحقق بی‏چون‌وچرای نمادهای غربی و متجددانه که حمایت روشنفکران غربگرا را نیز در پی‏داشت. رضاشاه و به‌خصوص محمدرضاشاه با خوانشی جدید از زیست- جهانِ ایرانی باستان، عامدانه موجب انزوای «اسلام شیعی» و نمادهای آن شدند. نیمه اول قرن 14‌شمسی، دوران یکه‌تازی نمادهای غربی به‌وسیله‏ روشنفکران متجدد و دربار بود. ایشان با اقداماتی نظیر تاسیس مراکز فرهنگی، فراموشخانه‌ها، تغییر چهره و زبان ایرانیان و حتی ظاهر شهرها و...، قصد داشتند هرچه سریع‌تر این نمادها را در فرهنگ مردمان غالب و آن را به سبک زندگی مبدل کنند. علاوه بر این پهلوی دوم با خوانشی جدید از نمادهای ایرانی، به‌ویژه «کوروش کبیر» به‌عنوان مظهر عظمت و قدرت ایران، در مقام همسویی نمادهای ایرانی و غربی قرار گرفت. با ظهور روشنفکران مذهبی از دهه‏ 30 به بعد، خوانشی جدید از اسلام شیعی نمایان شد که توانست نمادهای این گفتمان را در میدان اجتماعی- سیاسی کشور بازتولید کند. استوار معتقد است که چهره‌هایی همچون علی شریعتی و آیت‏الله خمینی، به‌عنوان دو نفر از چهره‌های نمادساز، با زنده کردن نمادهای شیعی، نمادهای غربی را به چالش کشیدند و نبرد نمادین نوینی در عرصه فرهنگی- سیاسی کشور آغاز شد. از سویی، شریعتی به‌عنوان روشنفکری مذهبی با برجسته‌کردن نام «امام حسین» و «ابوذر»، به‌عنوان نماد‏های مبارز شیعی به بازتولید «اسلامی انقلابی» از اسلامی «واتیکانیزه» شده پرداخت. از دیگر سو امام‌خمینی با تاکید بر عاشورا و فرهنگ شهادت‏طلبی، به‌عنوان نماد مبارزه‏ حق علیه باطل، توانست در بسیج‌کردن توده‏ مردم علیه نمادهای غربی و ضدشیعی و ایجاد فضایی انقلابی، نقش بسزایی ایفا کند.