(آلبانیای قفقاز)

نویسنده : عنایت‌الله رضا

سرزمینی که در شمال رود ارس و در همسایگی ایران  جای دارد، در تاریخ با نام‌های گوناگون نامیده شده است.
تاریخنگاران یونانی و بیزانسی آن را «آلبانیا»؛ تاریخنگاران ارمنی آن را آغوان، آغوانک، آلوان و آلوانک؛ تاریخنگاران گرجستانی آن را «رانی» نامیده‌اند. در سنگ نوشته‌های پارتی نام این سرزمین به گونۀ «اردان» و در کتیبۀ شاپور اول، شاهنشاه ساسانی (270-241 میلادی) نیز پس از نام‌های آتورپاتکان، ارمنستان و بلاشکان، نام این سرزمین به صورت «آلبانیا» آمده است. در دوره‌ای تاریخنگاران یونانی، نام آلبانیا را به صورت  «آریانیه» و نام مردم آن را که روزگار کهن «آلبانوی» خوانده می‌شد، به صورت «آریانوی» آورده‌اند.
احمد کسروی، تاریخنگار برجسته ایرانی واژۀ «آران» را در زبان‌های مردم آذربایجان و ارمنستان و نیز در زبان مردم آران (سرزمین جای گرفته در شمال رود ارس) به معنای گرمسیر و زمستانگاه دانسته و معتقد اکنون نیز این واژه از میان نرفته و ترکی زبانان آذربایجان و آران نواحی گرمسیری را «آرانلوق» می‌نامند. ولی کسروی پدید آمدن نام «آران» را از معنای گرمسیری بعید می‌داند و بر این عقیده است که «آران» از واژۀ «آر» پدید آمده که نام دیگر نژاد بزرگ «ایر» یا همان تیرۀ آریایی است. نام این سرزمین در متن‌های تاریخی و جغرافیایی دوران اسلامی به صورت «الران» و «ارّان»  آمده است. کسروی بر این عقیده است که عرب‌ها پس از ورود به سرزمین «آران»، این نام را دگرگونه ساختند و به گونه‌های «الران» و «ارّان» درآورده‌اند.