نویسنده : علیرضا آریان‌پور

گمرک ایران یکی از کهن‌ترین سازمان‌هایی است که همواره وظیفه‌ی اعمال نظارت و ایجاد درآمد در مبادی ورودی و خروجی را عهده‌‌دار بوده است. می‌توان گفت که پیشینه‌ی این سازمان همزمان با آغاز دولتداری در ایران است. براساس منابع موجود از بیست‌و‌پنج سده‌ی پیش در مرزهای کشور دفترهای گمرکی وجود داشته و دریافت حقوق و عوارض از کالای بازرگانی رسم بوده است. پس از هخامنشیان در مرزهای حکومت اشکانی نیز کالاهای ورودی و خروجی در لوح‌های مخصوص ثبت و حقوق دریافت می‌شد. در پیمان‌های میان ساسانیان و رومیان بارها از گمرک یاد شده است. در دوره‌ی اسلامی نیز در مرزهای ایران همان رسوم و مقرراتی که در زمان ساسانیان رایج بود اجرا می‌شد. در منابع تاریخی هر دوره از تاریخ ایران به فعالیت این سازمان مالی و نظارتی اشاره شده است. از دوره‌ی صفویه به بعد جهانگردان اروپایی هم آگاهی‌های ارزشمندی درباره‌ی گمرک و گمرکخانه در ایران به دست داده‌اند. ادامه‌ی نابسامانی اقتصادی در دوره‌ی مظفرالدین‌شاه قاجار دولتمردان را به نقش حساس گمرک آگاه و آنان را ناگزیر ساخت که رایزنایی را از کشور بلژیک برای سازمان‌دهی، تعیین تعرفه، مدیریت و خدمت در ستاد گمرک ایران و گمرکخانه‌های ایالت‌های دعوت نمایند و از این زمان نقش گمرک در سرنوشت اقتصاد کشور اهمیت و حساسیت بیش‌تری یافت. در سده‌ی اخیر در جهت نوسازی و بهسازی این سازمان گام‌های بلندی برداشته شد. کتاب تاریخ گمرک و گمرکخانه در ایران سرگذشت فعالیت و نقش این سازمان در طول تاریخ ایران است که می‌تواند مورد بهره‌برداری پژوهندگان تاریخ اداری و بازرگانی کشور و علاقه‌مندان قرار بگیرد.