نویسنده : عمربن‌ابراهیم خیام نیشابوری

غیاث الدین ابوالفتح، عمربن ابراهیم خیام در سال ۴۳۹ ه.ق در شهر نیشابور و در زمانی به دنیا آمد که ترکان سلجوقی بر خراسان، ناحیه ای وسیع در شرق ایران، تسلط داشتند. وی در زادگاه خویش به آموختن علم پرداخت و نزد عالمان و استادان برجسته آن شهر از جمله امام موفق نیشابوری علوم زمانه خویش را فراگرفت. خیام سپس به اصفهان رفت و مدت ۱۸سال در آنجا اقامت گزید و در رصد خانه‌ای که به دستور ملکشاه تأسیس شده‌بود، به انجام تحقیقات نجومی پرداخت. حاصل این تحقیقات اصلاح تقویم رایج در آن زمان و تنظیم تقویم جلالی بود. دستاوردهای علمی خیام برای جامعه بشری متعدد و بسیار درخور توجه بوده‌است. وی برای نخستین بار در تاریخ ریاضی به نحو تحسین‌برانگیزی معادله‌های درجه اول تا سوم را دسته‌بندی کرد و توانست برای اغلب آنها راه حل بیابد. استعداد شگرف خیام سبب شد که وی در زمینه‌های دیگری از دانش بشری نیز دستاوردهایی داشته‌باشد. از وی رساله‌های کوتاهی در زمینه‌هایی چون مکانیک، هیدرواستاتیک، هواشناسی، نظریه موسیقی و غیره نیز بر جای مانده‌است. اخیراً نیز تحقیقاتی در مورد فعالیت خیام در زمینه هندسه تزئینی انجام شده است که ارتباط او را با ساخت گنبد شمالی مسجد جامع اصفهان تأئید می‌کند.

تاریخ نگاران و دانشمندان جملگی بر استادی وی در فلسفه هم اذعان داشته‌اند، تا آنجا که گاه وی را حکیم دوران و ابن سینای زمان شمرده‌اند. آثار فلسفی خیام به چند رساله کوتاه اما عمیق و پربار محدود می‌شود. آخرین رساله فلسفی خیام بیانگر گرایش‌های عرفانی او است، اما بیشترین شهرت خیام در دو قرن اخیر در جهان به دلیل رباعیات او است که نخستین بار توسط فیتزجرالد به انگلیسی ترجمه‌ شد و در دسترس جهانیان قرار گرفت و نامش را در ردیف چهار شاعر بزرگ جهان یعنی هومر، شکسپیر، دانته و گوته قرارداد. خیام در سال ۵۱۷ ه.ق در موطن خویش نیشابور درگذشت.

ای چرخ فلک! خرابی از کینه‌ی تست

بی‌دادگری شیوه‌ی دیرینه تست

ای خاک! اگر سینه‌ی تو بشکافند

بس گوهر قیمتی که در سینه‌ی تست