(همراه با تقریرات منتشر نشده حیدرخان به خط علی‌اکبر داور)

نویسنده : ناصرالدین حسن‌زاده 

پس از گذشت یکصد و شش سال از انقلاب مشروطیت ایران که از مهم‌ترین وقایع تاریخ ایران محسوب می‌گردد، هنوز هم در گوشه و کنار این سرزمین اسناد و اوراق و دست‌نوشته‌هایی از افراد و خاندان‌های متعدد به دست می‌آید که موجب روشنگری علل و حوادث آن دوران می‌شود. از جمله این اسناد مهم تاریخی، سرگذشت نامه‌هایی است که در طول این یک قرن به دست آمده و بعضی از آنها چاپ شده و در اختیار علاقه‌مندان به تاریخ معاصر ایران قرار گرفته است. حیدرخان عمواوغلی از برجسته‌ترین افراد دوران مشروطه و از قهرمانان حوادث مهم مشروطیت می‌باشد «که بیست و سه سال از عمر پرثمرش را وقف پیکاری دلیرانه و بی‌امان با مستبدان و دشمنان آزادی کرد.» قسمتی از خاطرات حیدرخان عمواوغلی که در طی آن وی تفصیل احوال خود را از بدو ورود به ایران تا موقع قتل اتابک از حدود سال ۱۳۲۰ هجری قمری تا ۲۲ رجب ۱۳۲۵ه.ق برای مرحوم ابراهیم منشی‌زاده تقریر کرده و آن مرحوم به خط خود نوشته، در مجله یادگار سال ۱۳۲۵ به چاپ رسیده است. کتاب‌های متعدّدی در مورد زندگانی و مبارزات حیدرخان عمواوغلی نگاشته شده‌اند از جمله کریم طاهرزاده بهزاد که خود در جنگ‌های تبریز شرکت داشته و از اعضای انجمن غیبی تبریز بوده و محضر حیدرخان را درک کرده در کتاب مهم خود «قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت» در معرفی چهره‌های برجسته مشروطیت در تبریز در صفحات متعدد از او نام برده است. از جمله می‌نویسد: «معروف است حیدرخان وقتی که یکی از مجاهدان را برای انجام امر خطرناکی می‌فرستاد پس از اینکه حرفش تمام شد دست راستش را به روی شانه مجاهد گذاشت و با لحن مؤثری گفت آیا می‌ترسی؟ این جمله را طوری با صمیمیت و محکم ادا می‌کرد که به مأمور دل و جرأت بخشید. ... حیدرخان نفوذ روحی فوق‌العاده داشت تا آنجا که هرکس را با ادای چند جمله مجذوب و منقلب می‌نمود.