(سازندگان جهان ایرانی - اسلامی 6)

نویسنده : اریک اورمزبی

   ترجمه : احسان مصحفی

غزالی در ۵۰۵ق/ ۱۱۱۱م در سن ۵۳ یا ۵۴ سالگی درگذشت. معمولاً دوره زندگی او را به چهار یا پنج مرحله تقسیم می کنند، البته با تعیین سال ۴۸۸ق/ ۱۰۹۵م به عنوان خطی قاطع (بو یژ، ۶). آنچنان که می دانیم او در این سال اوج بحران روحی خو یش را تجربه کرد، به گونه ای که زندگی او را کاملاً تغییر داد و وی را به سوی تصوف رهنمون ساخت. (این بحران در بخش پنجم با تفصیل بیشتر شرح داده خواهد شد.) این مراحل عبارتند از: سال های نخستین (۴۷۸-۴۵۰ق/ ۱۰۸۵- ۱۰۵۸م): که دربرگیرنده کودکی و تعلیمات اولیه او و نیز نخستین اثر او در فقه است؛ او در این سالیان از محضر استادان مختلفی در جرجان و نیشابور بهره برد. این دوره با درگذشت بزرگتر ین استادش، جو ینی، به پایان رسید. زندگی در میان اجتماع (۴۸۸- ۴۷۸ق/ ۱۰۹۵- ۱۰۸۵م): او در این سال ها در مدرسه نظامیه بغداد تدر یس می کرد و تحت حمایت نظام الملک بود که به او در دو دربار خلیفه و سلطان منزلتی بخشیده بود. در طول این دهه نخستین آثار کمال یافته خود را در فقه، فلسفه و منطق، جدل و اصول اعتقادی به رشته تحر یر درآورد. بحران و کناره گیری از زندگی اجتماعی (۴۹۹- ۴۸۸ق/ ۱۱۰۶- ۱۰۹۵): این سال ها در پی بروز بحران روحی و زمانی است که او تصوف را در آغوش کشید، بغداد را ترک کرد و سال ها در انزوا و سرگردانی به سر برد. نخست رهسپار دمشق و سپس بیت المقدس شد و سپس سفر حج را به جا آورد. او در دو سال نخست، شاهکار خود، احیاء علوم الدین، و نیز چندین اثر دیگر در عرفان به دو زبان عربی و فارسی و همچنین کتاب نصیحه الملوک (به فارسی) را به رشته تحر یر درآورد. دوره دوم زندگی اجتماعی او (۵۰۲ - ۴۹۹ق/ ۱۱۰۹-۱۱۰۶م): در این سال ها در نیشابور تدر یس می کرد؛ زندگی نامه خود، المنقذ من الضلال و واپسین اثر خود را در فقه نگاشت؛ او همچون مرشدی روحانی برای صوفیانِ مشتاق فعالیت می کرد. سال های واپسین (۵۰۵ -۵۰۲ق/ ۱۱۱۱- ۱۱۰۹م): دوباره به گوشه خلوت و عزلت پناه برد و بنا به روایت ها خانقاهی صوفیانه بنا کرد و به نگاشتن آثاری در معادشناسی و کلام مشغول شد و آخر ین روزهای زندگی خود را تا هنگام وفات در جمادی الثانی ۵۰۵/ دسامبر ۱۱۱۱م، نیز به نوشتن همین کتاب ها گذراند. در کتاب پیش رو این مراحل را به طور آزادانه پی خواهم گرفت. برای مثال، در این بخش به جنبه های خاص و مهم تجربه ها و پرورش اولیه او اشاره خواهم کرد؛ در بخش های بعدی به آنچه از زندگی او که به نظرم نقش مهمی در فهم اندیشه او داشته، بازخواهم گشت. اما برای این رو یکرد نامنظم دلیلی وجود دارد: ممکن است بخش بندی منظم مراحل حیات او، رو یکردی راهگشا برای یک چنین زندگی پیچیده ای به نظر برسد؛ با این حال، غزالی به احتمال چنین شیوه ای را نمی پسندید. با نگاهی بیرونی به سیر حیات غزالی، به نظر می رسد زندگی وی تغییر مسیر داده و دچار انحراف شده است؛ در مقابل اگر به صورت درونی، این موضوع مورد توجه قرار گیرد، خط سیری پنهان قابل ردگیری است که با شتابی ظاهراً اجتناب ناپذیر در حال طی شدن بوده است. شاید در طول سال های ۵۰۲ -۴۹۹ق/ ۱۱۰۹-۱۱۰۶م که هر از گاهی به ثبت زندگی نامه معنوی خود می پرداخت، به هنگام یادآوری خاطرات، این گونه خود را در برابر چشمان درونی خو یش می دید. اما نباید از نظر دور داشت که این فرآیند هرگز به صورت ناگهانی و تحت تاثیر احساسات نبوده است، بلکه در اثر جست وجوی یقین، جر یانی به او تحمیل شد که وحدت آن، در ژرف تر ین صورت خود، تنها زمانی آشکار می شود که یقین حاصل شده باشد.