نویسنده : میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله

زندگانی میرزا ملکم خان سراسر با اسرار آمیخته است. ناظم الاسلام کرمانی او را بیدار کنندۀ ایران و از رهبران نهضت آزادی می نامد و دربارۀ او گوید «مقام پرنس ملکم خان در ایران همان مقام ولتر و ژان ژاک روسو و ویکتور هوگو است در ملت فرانسه.» و ظل السلطان ملکم را، که معلم زبان فرانسه‌اش بوده، «فیلسوف و معلم اول و مثل ارسطاطالیس و افلاطون آن روز و بلکه از آنها برتر» می‌شمارد. مستر ویلفرید بلنت، که در ژوئن سال ۱۸۸۰ م (۱۲۹۷ هـ ق) ملکم را ملاقات کرده، او را از آگاه‌ترین مردان شرق می‌خواند که در ایران سی هزار نفر به او ایمان دارند. ولی کسانی هم از جمله محمد حسن خان اعتماد السلطنه او را «جاسوس و خائن و طماع و پول‌پرست و حقه باز و نادان و شارلاتان» می‌نامند.