نویسنده : امین ماسوری

با نگاهی به موقعیت و تاریخچۀ دُهُل می‌فهمیم که این ساز جزو خانوادۀ سازهای ریتمیک است و مثل تمبک، دَف، و تیمپو وظیفۀ آن نگه‌داری ریتم در همراهی با سازهای ملودیک است. سُرنا متداول‌ترین سازِ همراهی‌ کنندۀ دُهُل است. در متون قدیم و دفینه‌های پیدا شده می‌توان پی برد که در دوره‌های مختلف تاریخ جهان به این ساز توجه می‌شده است و جایگاه مخصوصی نزد ملل مختلف داشته است. پیشینه و قدمت دهل به‌ وضوح نمایان نیست، ولی سازهایی که با کوبیدن دست یا وسیله‌ای (کوبه‌ای) به صدا درمی‌آمده‌اند، بدون شک، از سازهای پُرقدمت دنیا بوده‌اند.

از گذشته‌های دور از این باستانی‌ساز در مناسبت‌های مختلف شادی، سوگ، جنگ و تهییج جنگجویان‌ استفاده می‌شده است؛ غمگینانه‌تر این‌که این ساز، نسبت به دیگر سازهای کوبه‌ای، گُمنام‌تر مانده بود. خوش‌بختانه، امروزه در ارکسترها و آثار موسیقایی جایگاه و حضوری پررنگ‌تر از پیش یافته است‌ که این نشان از توجه اهالی موسیقی به این ساز دارد و جای بسی شادمانی.

دهل، از نگاه هندسی، استوانه‌ای‌ شکل است و ارتفاعی کوتاه دارد. چون از دو طرف این ساز استفاده می‌شود و صدادهی از دو سمت آن صورت می‌گیرد، در آن دو قطعه پوست به کار برده می‌شود.

یک طرف استوانه را از پوست کُلُفت (ضخیم‌تر)، مانند بز، می‌پوشانند تا هنگام فرود آمدن گورچنگ، که پرقدرت است، پاره نشود. سمت دیگر دُهُل را از پوست نازک‌تری، مانند میش، می‌پوشانند تا با اصابت ضربات ترکه، که صدایی ظریف‌تر دارد و ضربۀ قدرتمندی بر آن وارد نمی‌شود، می‌پوشانند. در نواختن این ساز از دو قطعۀ چوبی استفاده می‌شود: یکی از این دو چوب را، به دلیل شباهت آن به گُرز، «گُرز» یا «گورچنگ» یا «مضراب» می‌نامند و دیگری را، که چوبی نازک و گرد و انعطاف‌پذیر است، «ترکه» می‌گویند. با این دو قطعه چوب در دهل صدا ایجاد می‌شود. در ساختمان این ساز کوبه‌ای اندازۀ قسمت‌های متفاوت هر سازتراش با دیگری تا حدودی مختلف است. اغلب دهل‌های ساخته‌ شده از لحاظ اندازه اختلاف چندان زیادی با هم ندارند. در کشورهای متفاوت و همسایه نیز از این ساز کوبه‌ای در موسیقی استفاده می‌شود. این ساز در نواحی متفاوت ایران کاربرد دارد.