در جلد نخست کتاب ایرانیّت، ملّیّت، قومیّت گفتمان ملّت‌سازی در ایران از نیمهٔ دوم قرن سیزدهم شمسی (ربع آخر قرن نوزدهم میلادی) تا پایان حکومت رضاشاه بررسی و مشکلات و موانع آن شرح داده‌ شد.
نارضایتی‌هایی که در اثر استبداد حاکم بر ایران مجال بروز چندانی نداشتند، به مجرد سقوط استبداد رضاشاهی سرباز کردند و با وسعت و شدّت بیشتر به صورت تجدید جنبش‌های ناسیونالیستی قومی مرکزگریز، به‌خصوص در آذربایجان و منطقهٔ کردنشین مکری سر درآوردند.
موضوع این کتاب بررسی این دو جنبش در نیمهٔ اوّل سال‌های 20 هجری شمسی و فرآیند و فروکش دو حکومت مرکزگریز در آذربایجان و کردستان مکری و ادامهٔ آنها تا سال 1357 است. این بررسی در ارتباط تنگاتنگ با ادامهٔ روند ملّت‌سازی و ملّت‌گرایی در مرکز انجام می‌گیرد که ازجمله، و ناگزیر بعضا، به شکل کنش و واکنش متقابل با ملّت‌گرایی‌های قومی پیرامونی نیز در آمده است.
این کتاب از دو بخش و ده فصل تشکیل شده است. بخش اوّل که مشتمل بر فصل‌های اوّل تا هفتم است از یک‌طرف به بررسی وقایعی کلّی‌ می‌پردازد که در اثر جنگ دوم جهانی و اشغال ایران توسط نیروهای متفق شوروی، بریتانیا و آمریکا رخ دادند، و در طرف دیگر به پیدایش و فروکش جنبش قوم‌گرایانهٔ آذربایجان به رهبری فرقهٔ دموکرات آذربایجان. بخش دوم یا فصل‌های هشتم تا دهم به بررسی جنبش کردگرایانه (کردایتانه) به رهبری حزب دموکرات کردستان اختصاص دارد، ولی این کار در بستر همان محیط سیاسی‌ای انجام می‌گیرد که در فصل‌های اوّل تا پنجم بررسی شده‌اند.