(منظومه‌ای درباره‌ی پیدایش اسطوره‌ای شطرنج)

نویسنده : سر ویلیامز جونز

    ترجمه : شهاب‌الدین ساداتی ،فرهاد نایب‌لوئی

درباره‌ی منشاء پیدایش شطرنج نظریات گوناگونی مطرح شده است که برخی از پژوهشگران مبدأ پیدایش شطرنج را به ایران و برخی دیگر آن را به هند، چین و یا سایر کشورها نسبت می‌دهند. ارزش منظومه‌ی «کایسا یا بازی شطرنج» اثر سِر ویلیام جونز (صاحب نظریه زبان‌های هندو-اروپایی) به خاطر بخشیدن بُعدِ «اسطوره‌ای» به پیدایش بازی شطرنج است. مارس (ایزد جنگ) عاشق کایسا می‌شود و برای به دست آوردن دل او دست به دامن «یوفرون» برادر ونوس (ایزدبانوی عشق) می‌شود؛ یوفرون زاده‌ی تخیل ویلیام جونز است، چنین شخصیتی در اسطوره‌های روم و یونان وجود ندارد. یوفرون بازی شطرنج را ابداع می‌کند و مارس آن را به کایسا اهدا کرده و دل او را به دست می‌آورد.

واژه‌ی کایسا در ادبیات شطرنج گذشته و حتی امروز نیز کاربرد دارد. منظومه‌ی کایسا در مقدمه‌ی ترجمه‌ی انگلیسی کتاب فیلیدور از زبان فرانسه قرار می‌گیرد. گَری کاسپاروف اسطوره‌ی بلندآوازه‌ی تاریخ شطرنج جهان از آن در کتاب پیشینیان بزرگ من نام برده است. کاسپاروف از کایسا به عنوان خوش‌شانس بودن در وضعیت‌های مبهم همانند قربانی‌ها نام بُرده است: «کایسا همراه من بود». واریانت «کایسا بریتانیا» نیز که توسط فرگوس دانیهو ابداع شده، از نام الهه‌ی شطرنج بهره برده است. به عنوان مثالی دیگر، نخستین برنامه‌ی رایانه‌ای که قهرمان مسابقات کامپیوترهای جهان در سال 1974 شد، کایسا نام داشت.