(روایت‌هایی از ترمه‌های سلطنتی ایران و شال کشمیر)

نویسنده : آرزو اسکندری

«شال از هنرها و صنایع دستی فاخر و زیبا، و از جمله منسوجات گرانبهایی است که در طول تاریخ زینت‌بخش جامه‌مردان بوده است و چون آینه بازتابی از هنر و سلیقه، فرهنگ و حتی سیاست زمان بوده است. مسلم است این بافته‌ی نفیس با توجه به اوضاع حاکم، تغییراتی در طرح و رنگ داشته است، اما آنچه که به عنوان شال می‌شناسیم در طول دوران حیات ماهیت خود را حفظ کرد. به‌عبارتی چنانچه ماهیت شال را بسته به جنس و اسلوب کلی طرح و کارکرد بدانیم، شال منسوجی است پشمی با طرح‌های اصیل که به عنوان پوششی روی سر و دور شانه‌ها و یا تن را می‌پوشانده که همچنان هم همان است.
زوال این هنر ارزنده در عصر حاضر، فقدانی است که به خاطر و پیشنیه‌ی ما است، مگر نه این‌که هنر و فرهنگ یک ملت، بخشی از هویت ماست؟ چگونه آن‌را فراموش کردیم! وظیفه‌ی ماست که هنر و فرهنگ خودمان را به یاد آوریم احیا کنیم و در حفظ این میراث ارزشمند کوشا باشیم. تلاش برای احیا میراثمان، گامی است به سوی آینده‌ای درخشان است؛ جمع‌آوری کتاب حاضر، تنها گامی کوچک در این مسیر می‌باشد و به امید آن‌که مفید فایده باشد..»

گزیده ای از کتاب

شال‌بافی در ایران و کشمیر
شال (shawl) پارچه‌ای است که روی سر یا شانه ها قرار می‌گیرد و مردم هند از آن به عنوان لباس سنتی خود استفاده می‌کنند. این واژه از کلمه‌ایرانی «شال» گرفته شده که به معنای پارچه پشمی نازک است.
شال‌های کشمیر و شال‌های ترمه‌ی ایرانی دو منسوج بسیار مهم هستند که شباهت‌های بسیاری با هم دارند. هر چند زمان و محل دقیق ابداع و بافت شال‌ها به طور دقیق مشخص نیست؛ عده‌ای معتقدند که این شال‌ها در ایران بافته می‌شد و سپس هندیان به تقلید از ایرانیان شالبافی کردند. همانگونه که پیش‌تر اشاره شد خود کلمه‌ی shawl از لغت فارسی گرفته شده است. در مقابل عده‌ای دیگر اعتقاد دارند که این شال‌ها از ابتدا متعلق به هندیان بوده و سپس وارد ایران شده است. آنچه مسلم است که ایران و هند به‌سبب روابط تجاری فی‌ما‌بین ارتباطی دوسویه در مورد شال داشتند. مثلا بهترین رنگ روناسی که برای شال‌های کشمیر به کار می‌رفت، از ایران (با توجه به خاک و املاح مناسب ایران برای کشت آن) وارد هند می‌شد و سپس شال پس از بافته‌شدن وارد ایران می‌گشت. می‌دانیم که هم ایران و هم هندوستان از زمان‌های بسیار دور در زمینه‌ی پارچه‌بافی مهارت داشتند و تولید این منسوج نفیس را به درستی می‌توان به هردوی آنها نسبت داد.
هرچند برخی بافت اولین شال ترمه را به کشمیر نسبت می‌دهند، ولی در برخی کتب تاریخی آمده است که یکی از شاهزادگان که به عنوان گروگان دربار تیمور لنگ به سر می‌برده، این هنر را از ایران به کشمیر برده است. در جای دیگری آمده است: «زین‌العابدین شهریار در سال ۹ هجری بافندگانی را از ایران به کشمیر برد و بافت ترمه را در آ‌نجا رواج و گسترش دادند. موتیف‌های خاص این پارچه که مثل بته‌جقه خاص ایران است، نشان‌دهنده‌ی اصالت ایرانی این بافته است.» بعدتر بدان مفصل‌تر اشاره خواهد شد.