(روایتی از لباس ایرانی در گذاری از سنت به مدرنیته)

نویسنده : آرزو اسکندری

«ایران در طول تاریخ چند هزار ساله، دارای فرهنگ پوششی بسیار غنی است که هر مقطع تاریخ، محمل پژوهش و کاوش است؛ اما در دوارن قاجاریه است که ماهیت لباس ایرانی دستخوش تغییرات می‌شود، به طوری که شکافی عمیق در شناخت هویت اجتماعی و فردی پدیدار گشت که می‌بایست «مدرنیته» را از عوامل ایجاد این شکاف دانست. با این تعبیر در دو سوی این شکاف، نظام پوشاک از هم گسیخته می‌شوند: نظام سنتی و نظام مدرن پوشاک در وضعیت سنتی رنگ و طرح و اجزای لباس معنادار بود در حالی که از دوره مدرن از پوشاک معنازادیی شد و قراردادهای دیگر در آن تعیین‌کننده شد؛ به عبارتی فرآیند مدرنیته در نظام پوشش، کارکرد لباس را تغییر داده است و توانست تا حدودی موجب معنازادیی از لباس گردد و با گذار از سنت به مدرنیته، شاهد هجوم قراردادهای پوشش هستیم، که به سرعت بارور و فارغ می‌شود. از این‌رو در بررسی مد و تحولات فرهنگی پوشش ایرانی، بررسی دوران گذر ایران به سنت مدرنیته، یعنی عصر قاجار بسیار حائز اهمیت می‌باشد. هدف این کتاب واکاوی و بررسی لباس ایرانی است به امید آن‌‌که بتوان مجدد الگوهای اصیل خودمان را بازسازی و احیا نماییم، هویت و فرهنگ‌های ارزشی پوششمان را به یاد آوریم تا وامدار فرهنگ‌های دیگر نباشیم.»

گزیده ای از کتاب

عصر قاجار، عصر ورود دستاوردهای دنیای غرب به ایران بود. به گواه تاریخ اشتیاق شاهان قاجار به جلوه‌های فرنگی و تلاش برای تغییر، دروازه ورود ما به دنیای غریب  بود. بسیاری از مظاهر تمدن جدید و مدرن از زمان قاجاریه و به خصوص ناصرالدین شاه وارد ایران شد؛ شوق مظفرالدین‌شاه بود که سبب پایه‌گذاری سینماتوگراف در ایران شد. ورود وسایل ارتباط جمعی عامل بسیار مهمی در ترویج سلیقه‌ی فرنگی در ایران بود. به طور کلی، در طی این دوران تحولاتی رخ داد که به موجب آن تمدنی «مدرن» یا جدید معرفی شد. این تمدن جدید، در دوران قاجار ایران را وارد مدرنتیه یا نوین‌سازی کرد؛ از جمله ابزار این تمدن جدید و تحولات مربوط به آن که در واقع پلی برای گذار از سنت به مدرنیته بود می‌توان به این موراد اشاره کرد: ایجاد کارنجات ، تاسیس پستخانه و تلگرافخانه، چاپخانه، ضرابخانه، راه‌آهن، چاپ روزنامه، سفر درباریان و سپس روشنفکران به غرب ، ترجمه‌ی کتاب های غربی، تاسیس بانک شاهی، معاهده با غرب و واگذاری برخی امتیازات به آنان و البته تغییر لباس. این تحولات سریع در مجموع زمینه‌های تغییرات بسیاری را فراهم آورد و روز‌به‌روز تمایل به غرب را به ‌دنبال آورد. به این ترتیب ایران وارد دوره‌ای جدیدی از تاریخ می‌شود، دوره‌ای مختص که شروع جهان‌بینی تازه‌ای در ابعاد مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی است.
لازم به ذکر است فرایند مدرنیته یا نوین‌شدن، به طور مشخص از زمان عباس ‌میرزا آغاز شد. با مدارک و اسنادی که امروزیه در دست داریم روشن است که همزمان با سلطنت فتحعلی‌شاه و جنگ میان ایران و روسِ، شاهد سیر تغییر سلیقه در پوشاک نظامیان و لباس ارتش، به عنوان اولین تغییر ظاهری هستیم. پس از آن از دوران محمدشاه و شاهان بعدی قاجار همراه با فرستادن دانشجویانی به غرب، تغییر ظاهر در قشر تحصیل‌کرده و دانشجویان فرنگ‌رفته آغاز می‌شود. بعدها همین گروه جوانان تحصیل‌کرده‌ی فرنگ و روشنفکر مآب، ‌پیشرو تغییرات مد و سلیقه در دوران قاجار شدند. کم‌کم روشنفکران و طبقات دیگر نیز به تغییر ظاهر و پوشش خود از شاهد سنتی به ظاهر غربی تمایل پیدا می‌کنند. در ضمن باید به این نکته اشاره شود که مردم عادی در این زمان همچنان لباس سنتی و قومی بر تن می‌کردند. این روال تا زمان ناصرالدین‌شاه ادامه داشت، تا این‌که وی دستور می‌دهد زنان طبق مدل‌های اروپایی لباس بپوشند و همین امر باعث برانگیختن انتقاد برخی افراد شد. از طرفی از زمان ناصرالدین‌شاه، روشنفکران برای جبران عقب‌ماندگی خویش و در پی آشنایی با علوم غربی به دنبال اصلاحات نیز بودند. گروه تجد‌گرایان در این دوره معتقد بودند که ظاهر ایرانیان باید به سرعت شبیه غربی‌ها گردد.