این کتاب، بخش دوم از جلد دوم مجموعه «تاملی درباره ایران» است که بخش نخست آن پیشتر با عنوان فرعی «مکتب تبریز و مبانی تجددخواهی» منتشر شده بود. در این بخش نیز، نویسنده توجه ویژه‌ای به آشکار شدن نشانه‌های بحران در نظام خودکامه، تکوین نطفه آگاهی ملی و تاریخ پدیدار شدن مفاهیم نوآیین و تحول آن‌ها کرده و کوشیده است این وجه مهم از تاریخ معاصر ایران را که با اصلاحات «عباس میرزا» در دارالسلطنه تبریز آغاز شده بود دنبال کند.

کتاب شامل 9 فصل با عناوین «بحران خودکامگی و بسط آگاهی نوآیین»، «بحران آگاهی و پدیدار شدن مفاهیم نوآیین»، «نظریه اصلاح دینی»، «نخستین رساله در اصلاح نظام حقوقی»، «دیدگاه های نو در اندیشه سیاسی»، «دیدگاه‌های نو در اندیشه اقتصادی»، «نظریه مشروعه‌خواهی اهل دیانت»، «نظریه مشروطه‌خواهی اهل دیانت»، «میرزای نائینی و نظریه مشروطیت ایران» است.

طباطبایی در این کتاب می‎گوید: «به نظر من، اهمیت رساله یک کلمه بیشتر از آن که سیاسی باشد، حقوقی است. برخی از هواداران نظام مشروطه، سال‎هایی پیش از پیروزی جنبش مشروطه خواهی، داهیانه، به اهمیت این رساله پی برده بودند و من بر آن‎ام که با استقرار مشروطیت، به ویژه زمانی که نخستین نظام حقوقی جدید ایران تدوین می‎شد، همین رساله مبنای نظری تبدیل شرع به نظام حقوق عرف قرار گرفت.»